આપણી આસપાસ દરરોજ ઘણાબધા બનાવો બનતા હોય છે, જેમાંથી કેટલાક બનાવોની પ્રસંશા થાય છે તો કેટલાકની નિંદા. ખાસ કરીને જયારે કોઈ અણબનાવ બને ત્યારે ચારેકોર નિંદા થવા લાગે છે, અને સૌ કોઇ પોતાના સ્વભાવ અનુસાર ટીકાઓ કરવા લાગે છે.

વ્યક્તિગત જીવનમાં પણ જયારે આપણને કોઈનું વર્તન અથવા કાર્ય ન ગમે ત્યારે સ્વાભાવિક રીતે આપણે તેની ટીકા કરતા હોઈએ છીએ તો વળી કોઈવાર આપણી પણ ટીકાઓ થતી હોય છે. ટીકા કરવી એ માનવ સ્વભાવ છે. ટીકા કરવા પાછળના કારણો વિવિધ પ્રકારના હોય છે, જેમકે, કોઈ પોતાનો ગુસ્સો બહાર કાઢવા, અપમાનિત કરવા તો કોઈ વળી સામે વાળા વ્યક્તિમાં સુધાર આવે તે ઈરાદાથી ટીકા કરતા હોય છે. વળી દરેક વ્યક્તિમાં ટીકા કરવાની પદ્ધતિ પણ અલગ અલગ જોવા મળતી હોય છે. એક રીતે જોવા જઈએ તો કોઈની ટીકા અથવા આલોચના કરવી તે એક નકારાત્મક વસ્તુ છે, પરંતુ તેને હકારાત્મક સ્વરૂપ આપી, સમાજ-સુધારણા માટે પણ ઉપયોગમાં લઈ શકાય છે.

માણસ કઈ રીતે ટીકા કરે છે તે તેની પરિપક્વતા પર આધારિત છે. ડો. જેફરી રુબિન કે જેઓ એક મનોચિકિત્સક છે, તેઓ પરિપક્વતાને આધારે લોકોનું ૫ સ્તરોમાં વર્ગીકરણ કરે છે, જે નીચે મુજબ છે,

૧. આ સ્તરના લોકો ગુસ્સામાં આવીને તોડફોડ કરવા લાગે છે અને ટીકાપાત્ર વ્યક્તિ પર હુમલો પણ કરી બેસે છે. કેટલાક એવા લોકો કે જે કોઈ કારણ બતાવ્યા વગર જ રડી પડતા હોય છે તેમનો પણ સમાવેશ આ કક્ષામાં થાય છે. આ પ્રકારના લોકો સૌથી ઓછા પરિપક્વ હોય છે. નાના બાળકોનો સમાવેશ પણ આ કક્ષામાં થાય છે.

૨. આ સ્તરમાં ટીકા કરનાર માણસ ટીકાપાત્ર વ્યક્તિને તેની ભૂલ અથવા તેની વાંધાજનક વર્તણુંક પર ધ્યાન દોર્યા વિના જ તેને ગાળો બોલીને, અપમાનિત કરીને, ધમકીઓ આપીને, ગુસ્સાભરી નજરે જોઇને, અથવા તેનાથી અબોલા થઈને પોતાની નારાજગી વ્યક્ત કરે છે. પરંતુ આ લોકો પહેલા સ્તરના લોકોની જેમ કોઈ શારીરિક હુમલો કે કોઈ તોડફોડ કરતા નથી.

૩. પરિપકવતાના આ સ્તરમાં માણસ ટીકાપાત્ર વ્યક્તિને ગાળો બોલીને, અપમાનિત કરીને, ધમકીઓ આપીને, અથવા ગુસ્સાભરી નજરે જોઇને પોતાની નારાજગી વ્યક્ત કરે છે. પણ સાથે સાથે તેની ભૂલ અથવા વર્તણુંક તરફ પણ સ્પષ્ટપણે ધ્યાન દોરે છે, એ આશયથી કે તેના વર્તન, વિચાર અથવા દેખાવમાં સુધાર આવે અને ફરીથી ભૂલ ન કરે. આવા લોકો કોઈ શારીરિક ઈજા પહોંચાડવાથી દુર રહે છે.

૪. આ સ્તરના લોકો ત્રીજા સ્તરના લોકો કરતા વધુ પરિપક્વ હોય છે. તેઓ ગાળ, ધમકી, અથવા ગુસ્સા દ્વારા પોતાની નારાજગી વ્યક્ત કરતા નથી, પરંતુ શાંતિથી ટીકાપાત્ર વ્યક્તિને સમજાવે છે, જેથી તે પોતાની ઈચ્છા અનુસાર પોતાના વર્તન, વિચાર અને દેખાવમાં સુધારો લાવે. જો ટીકાપાત્ર વ્યક્તિ પોતાનો બચાવ કરે અથવા ગુસ્સો કરે તો વળતો ગુસ્સો કે અપમાન કર્યા વગર સહાનુભુતિથી કામ લે છે.

૫. આ સ્તરના લોકો ચોથા સ્તરના લોકોની જેમ જ ટીકાપાત્ર માણસને અપમાનિત કર્યા વિના શાંતિપૂર્વક સમજાવે છે. પરંતુ સમજાવતા પહેલા ટીકાપાત્ર વ્યક્તિને સારી રીતે સમજી લે છે અને તેઓ કઈ પરિસ્થિતિમાંથી ગુજરી રહ્યા છે તેના વિષે પણ જાણી લેતા હોય છે. અને તે અનુસાર યોગ્ય રીતે તેમનામાં સુધાર આવે તે રીતે તેમને સમજાવે છે. આ પ્રકારની ટીકાને “રચનાત્મક ટીકા” (Constructive Criticism) કહેવામાં આવે છે.

અત્યારના સમયમાં જયારે કોઈ અયોગ્ય બનાવ અથવા ઘટના ઘટે છે તો લોકો પોતાની તીવ્ર પ્રતિક્રિયાઓ આપે છે. ખાસ કરીને સોશિયલ મીડિયા પર ખુબજ અભદ્ર રીતે ટીકા કરવામાં આવે છે. વળી પહેલા સ્તરના ટીકાકારો તો તોડફોડ અને મારામારી પર ઉતરી આવે છે. જેને લીધે સમાજમાં અશાંતિ અને ભયનો માહોલ ફેલાય છે. આમ નકારાત્મક ટીકા સમાજ માટે એક બીમારી સ્વરૂપ છે. પરંતુ સંશોધકો કહે છે કે જો લોકોને રચનાત્મક ટીકા વિષે તથા ટીકાના વિવિધ સ્તરો વિષે માહિતી આપવામાં આવે તો તેમનામાં પરિપક્વતા આવી શકે છે. આ વિષયે લોકોને સમજણ આપી પરિપક્વ બનાવવામાં આવે અને ટીકા કરવાનો હકારાત્મક તરીકો શીખવવામાં આવે તો ચોક્કસપણે સમાજમાં શાંતિની સ્થાપના આસાન બની જશે.

Image Source: Mystar12.com

આજે જ્યારે શરીરમાં વધુ પડતી શર્કરા (સુગર)ને કારણે મોટાપો વધતો જાય છે અને લોકો સ્થૂળતાથી તથા બીજી અન્ય બીમારીઓથી પીડાય છે, ત્યારે આપણી માટે આપણા ખોરાક વિષે માહિતી રાખવી અનિવાર્ય બની રહે છે. રોજિંદા જીવનમાં આપણો ખોરાક એ રીતે માપસરનો હોવો જોઈએ કે શરીરમાં શર્કરાનું પ્રમાણ વધી ન જાય, તથા જરૂરી માત્રામાં શર્કરા મળી રહે.

ઘણાબધા લોકો પોતાનો વજન ઘટાડવા માટે ખુબજ કાળજી લેતાં હોય છે. તેઓ સૌપ્રથમ પોતાને ગળી વસ્તુઓથી દૂર કરી દે છે, અને એ બાબતનું ખાસ ધ્યાન રાખે છે કે પોતાના ખોરાકમાં ગળપણ ન આવી જાય. સૌપ્રથમ તેઓ મીઠાઈ, મીઠી ચા કે કોફી તથા ખાંડવાળી ચીજ વસ્તુઓ ખાવાનું છોડી દે છે. પરંતુ જો આપણે એમ સમજતા હોઈએ કે આ બધું છોડી દીધું એટલે આપણે ગળપણથી દૂર થઈ ગયા અને હવે આપણે સુરક્ષિત છીએ, તો હકીકતમાં એવું નથી.

સંશોધકોનું કહેવું છે કે આપણા દરરોજના ખોરાકમાં શર્કરા આવી જ જતી હોય છે. વજન ઘટાડવાની ઉતાવળમાં લોકો એ બાબત ઉપર ધ્યાન નથી આપતા કે કયા સ્ત્રોત દ્વારા તેમના શરીરને શર્કરા મળે છે. શર્કરા વિવિધ પ્રકારની હોય છે, જેમાં કેટલીક લાભદાયક તો કેટલીક હાનિકારક હોય છે. આમ આપણી માટે એ જાણવું ખુબજ જરૂરી છે કે કયા પ્રકારની શર્કરા આપણા શરીર માટે લાભદાયક તથા હાનિકારક છે.

રસાયણિક બંધારણ પ્રમાણે વિવિધ પ્રકારની શર્કરા હોય છે જેમકે ગ્લુકોઝ, સુક્રોઝ, ફ્રુક્ટોઝ, ગેલેક્ટોઝ, માલ્ટોઝ, લેક્ટોઝ, વગેરે. આપણા રોજિંદા જીવનમાં સુક્રોઝનો ઉપયોગ થાય છે જે ગ્લુકોઝ અને ફ્રૂકટોઝના મિશ્રણથી બનેલી હોય છે. શરીરમાં ગયા બાદ સુક્રોઝનું વિભાજન ગ્લુકોઝ અને ફ્રૂકટોઝમાં થઇ જાય છે. ગ્લુકોઝ રક્તપ્રવાહમાં ભળીને શરીરના તમામ કોષોને ઉર્જા પૂરી પાડે છે. વધેલા ગ્લુકોઝનું ચરબીમાં રૂપાંતરણ થાય છે અને જરૂર પડ્યે શરીર તે ચરબીનો ઉપયોગ કરે છે. બીજી તરફ ફ્રુક્ટોઝનું પાચન કેવળ યકૃતમાં જ થતું હોય છે. યકૃતમાં તેનું રુપાંતરણ ગ્લાયકોજનમાં થાય છે અને તેમાંથી શરીરને જરૂરી ઉર્જા મળે છે. પરંતુ જયારે વધારે પ્રમાણમાં ફ્રૂકટોઝ લેવામાં આવે તો તેનું રૂપાંતરણ ચરબીમાં થવા લાગે છે. આ ચરબીનો ઉપયોગ કરવો શરીર માટે ખુબજ મુશ્કેલી ભર્યું કામ હોઈ તે શરીર માટે હાનિકારક હોય છે. ફ્રૂકટોઝ સૌથી મીઠી શર્કરા હોય છે તેથી ખાણી-પીણી ઉદ્યોગ દ્વારા તેનો ઉપયોગ બહોળા પ્રમાણમાં થાય છે.

સામાન્ય ભાષામાં સમજવાની કોશિશ કરીએ તો, ફળોમાંથી મળતી શર્કરા અને એક કેન્ડીમાં રહેલી શર્કરા બિલકુલ અલગ હોય છે. ફળમાં રહેલી શર્કરા કુદરતી હોય છે અને કુદરતી રીતે બનેલી હોવાથી તે શરીરને સ્વસ્થ રાખવામાં અને બિમારીને દૂર રાખવામાં મદદરૂપ બને છે. જ્યારે કેન્ડીમાં આવેલી શર્કરા કૃત્રિમ રીતે ઉમેરાયેલી હોય છે, જે શરીર માટે હાનિકારક હોય છે. કૃત્રિમ રીતે ઉમેરાયેલી શર્કરામાં ફ્રુક્ટોઝનું પ્રમાણ વધુ હોઈ તેના વધુ પડતા સેવનથી તે શરીરમાં ચરબી સ્વરૂપે જમા થાય છે જેના કારણે વજન વધે છે. આ પ્રકારની શર્કરા મધુમેહ (ડાયાબિટીસ)ના દર્દીઓ માટે કિડની, આંખો અને મગજ જેવા અંગો માટે હાનિકારક સાબિત થઈ શકે છે.

ફળ અને તેના તૈયાર રસ (પેકેજ્ડ જ્યુસ)નો દાખલો આપણી સમજમાં વધારો કરશે. ઘણીવાર આપણે જોઈએ છીએ કે, ન્યૂટ્રિશનિસ્ટ નારંગીનો તૈયાર રસ પીવા કરતા નારંગી ખાવાની સલાહ આપે છે. કારણ કે નારંગીમાં કુદરતી શર્કરા હોય છે જ્યારે કે તૈયાર રસમાં કૃત્રિમ રીતે શર્કરા ઉમેરવામાં આવે છે જે પ્રિઝર્વેટિવ (સંરક્ષક) તરીકે કામ કરે છે. પ્રિઝર્વેટિવ જ્યુસને બગડતા અટકાવે છે અને લાંબા સમય સુધી સાચવી રાખે છે. પરંતુ પ્રિઝર્વેટિવ શરીર માટે નુકસાનકારક હોઈ બહેતર છે કે આપણે તૈયાર રસને બદલે તાજા ફળો ખાઈએ.

શરીરને જરૂરી પ્રમાણમાં શર્કરા કયા પ્રકારના ખોરાકમાંથી આપવી તથા કેટલા પ્રમાણમાં આપવી તેની ખાસ કાળજી લેવી જોઈએ. કૃત્રિમ શર્કરાના સ્ત્રોતોમાં પેકેજ્ડ ફૂડ(બજારમાં મળતા ખોરાકના પડીકા), ફળોનો તૈયાર રસ, ફ્લેવરવાળી દહીં (યોગર્ટ), કેચપ, પ્રોસેસ્ડ મધ (જેમાં ગળપણ ઉમેરાયેલું હોય), વિવિધ પ્રકારના ઠંડા તથા કેફી પીણાં, બેકરીમાં મળતી મેંદાની વિવિધ વસ્તુઓ જેમકે કેક, બ્રેડ, મફિન વગેરેનો સમાવેશ થાય છે. જયારે કુદરતી શર્કરાના સ્ત્રોત કુદરતી ખોરાક હોય છે, જેમાં ફળ, શાકભાજી, દૂધ, દહીં, મધ, સૂકા મેવા વગેરેનો સમાવેશ થાય છે.

તે ઉપરાંત, બજારમાં મળતા ખોરાકમાં રહેલા શર્કરાના સ્ત્રોતને ઓળખવા ખુબજ જરૂરી છે. સર્વપ્રથમ પેકેટ પર "એનર્જી" શબ્દની તપાસ કરો. શરીરમાં ત્વરિત ઉર્જા માટે આ પ્રકારની ચીજ વસ્તુઓમાં ઊંચા પ્રમાણમાં કૃત્રિમ શર્કરા ઉમેરવામાં આવતી હોય છે. સુગર સિવાયના શર્કરાના વિવિધ સ્ત્રોતના નામ પણ જાણવા જરૂરી છે જેમકે, ડેક્સટ્રોઝ, માલ્ટીટોલ, મકાઇમાંથી બનાવેલ સીરપ, ફ્રૂકટોઝવાળી મકાઈની સીરપ, બ્રાઉન રાઈસ, ઇન્વર્ટ સુગર, માલ્ટ સીરપ, લેક્ટોઝ વગેરે.

શર્કરા ઉર્જાનો સ્ત્રોત હોઈ દરેક વ્યક્તિને રોજિંદા જીવનમાં ચોક્કસ માત્રામાં શર્કરાની જરૂર પડે છે. ઘણીવાર ખુબજ ઓછા પ્રમાણમાં લીધેલી શર્કરાને લીધે શરીરને નુકસાન પણ થઇ શકે છે. આપણા શરીરને શર્કરામુક્ત બનાવવાની જરૂર નથી, સિવાય કે ડૉક્ટરે કહ્યું હોય. અલબત્ત કુદરતી શર્કરાને શરીરનો ઉર્જા સ્ત્રોત બનાવવાની જરૂર છે, જેથી સ્થૂળતા તથા બીજી ભયાનક બીમારીઓને નાથી શકાય. બનતી કોશિશે આપણે અને આપણા પરિવારને કૃત્રિમ શર્કરાથી દૂર રાખીને એક સ્વસ્થ સમાજ બનાવવામાં મદદરૂપ બનીએ.

Image Source: Foodal.com

આંતરરાષ્ટ્રીય સમાચારોમાં મોટેભાગે હિંસાને લગતા સમાચાર જોવા મળતા હોય છે, પરંતુ શાંતિનિર્માણના સમાચાર ભાગ્યેજ હોય છે. આવું શા માટે હોય છે તે જાણવા માટે “વૉર સ્ટોરીઝ પીસ સ્ટોરીઝ” નામક એક સંસ્થાએ તાજેતરમાં ન્યૂયોર્ક શહેરમાં એક કાર્યક્રમ યોજ્યો હતો, જેમાં મીડિયા અને શાંતિનિર્માણ ક્ષેત્રમાં કાર્યરત એવા અગ્રણીઓને ભેગા કરવામાં આવ્યા હતા.

સ્પેક્ટ્રમ મીડિયાના જમીલ સાઇમન, કે જેઓ આ સંમેલનના આયોજક હતા, તેમણે જણાવ્યું કે, “શાંતિનિર્માણના સમાચારોથી લોકો બિલકુલ અજાણ છે, અને વાસ્તવિક રીતે તે એક સમસ્યા છે, કારણ કે જો લોકોને શાંતિનિર્માણથી લગતા સમાચાર બતાવવામાં જ આવતા ન હોય, તો આપણે કઈ રીતે તેમને શાંતિસ્થાપના માટેની હિમાયત કરી શકીએ?”

“લોકોને શાંતિ વિશેની કેવળ એવી જ પ્રવૃત્તિઓ જોવા મળતી હોય છે કે જેમાં બે લોકો વચ્ચે શાંતિ કરાર પર હસ્તાક્ષર થતા હોય. પરંતુ તેઓ કઈ રીતે તે કરાર સુધી પહોંચ્યા, અથવા તો કરાર બાદ શું થયું તેના વિશે સમાચારોમાં ખુબ જ ઓછા અહેવાલ અપાય છે.”

પત્રકાર મેરીયાના પલાઉના કહેવા અનુસાર સંસાધનોની કમી પણ એક સમસ્યા છે. તેઓ કહે છે કે, “વિશ્વમાં ઘણા સંપાદકો આ પ્રકારના સમાચારોમાં રસ ધરાવે છે પરંતુ તેમની પાસે એટલા નાણાંની વ્યવસ્થા હોતી નથી કે અમને એવી જગ્યાઓ પર મોકલે કે જ્યાંથી ખુબજ અર્થપૂર્ણ સમાચાર મેળવી શકાય.”

પુલિત્ઝર સેન્ટર ઓન ક્રાઈસીસ રિપોર્ટિંગના જૉન સોયરે આ વાતથી સંમત થતા કહ્યું કે, “લોકોને યુદ્ધથી લગતા મહત્વના અહેવાલો આપવા માટે, ફકત તે વિસ્તારમાં રહી મૃત્યુની ગણતરી કરવા કરતાં સંઘર્ષના કારણો તથા તેના સંભવિત ઉકેલો જાણવા માટે મોટા ભંડોળની જરૂર પડતી હોય છે.”

આવા સમાચારોને રસપ્રદ બનાવવા એ પણ એક પડકારરૂપ છે. “શાંતિનિર્માણના સમાચારોની એક મર્યાદા એ પણ છે કે તે અત્યંત શાંત હોય છે,” સાઇમન કહે છે કે, “સમાચારમાં જો કોઈ હિંસા ન હોય તો પરંપરાગત સમાચાર માધ્યમો તે સમાચારને બતાવતા નથી.”

નિષ્ણાંતો ઘર્ષણને દુર કરવા માટે જે તે વિસ્તારના શાંતિસ્થાપકો સાથે વાત કરવાની સલાહ આપે છે. સોયર જણાવે છે કે, “મને લાગે છે કે મ્યાનમારથી માંડીને ગાઝા સુધી તથા દક્ષિણ સુદાન અને કોન્ગોથી માંડીને મિડલ ઇસ્ટના વિવિધ દેશોમાં ચાલી રહેલા ઘર્ષણમાં, ત્યાં રહેતા લોકોના અવાજને સમાચારોમાં લાવવાથી સફળતા મળી શકે છે.” તેમણે વધુમાં કહ્યું કે, “આવા વિસ્તારમાં રહેતા લોકો પર થતી માઠી અસરોને સમાચારમાં આવરી લેવી જોઈએ. સંઘર્ષપૂર્ણ વિસ્તારોમાં રહેતા બાળકો, માતાઓ, પિતાઓ, વૃદ્ધો તથા કુટુંબો પર ઘણી માઠી અસર થાય છે ના કે ત્યાંના નીતિ-ઘડવૈયાઓ તથા સંચાલકો પર.”

સાઈમાને જણાવ્યું કે, “હું પત્રકારોને અનુરોધ કરું છું કે તેઓ શાંતિસ્થાપક સંગઠનો સુધી પહોંચવાની કોશિશ કરે કે જેઓ સંઘર્ષને રોકવાના પ્રયાસ કરી રહ્યા છે. કારણ કે તેઓ વિશ્વના એવા નિઃશસ્ત્ર શૂરવીરો છે કે જેઓ હિંસા રોકવા માટે અવિરતપણે કામ કરી રહ્યા છે.”

This story, by Safiya Songhai, was originally published in Peace News Network in English. All translations are the responsibility of Prasannprabhat.com

Image source: NATO

ઝડપથી વિકસી રહેલા ભારતના અર્થતંત્રમાં, ઔદ્યોગિકરણ અને ટેકનોલોજીનો વિકાસ તેની ચરમ પર છે, તો દેખીતી રીતે શિક્ષિતો માટે રોજગારીની તકો પણ વધવી જોઈએ. પરંતુ વાસ્તવિક રીતે દેશમાં શિક્ષિત બેરોજગારોની સંખ્યામાં દિનપ્રતિદિન વધારો થઇ રહ્યો છે. જરૂરી કૌશલ્ય તથા લાયકાતના અભાવે ઘણાબધા શિક્ષિતો નોકરી મેળવી શકતા નથી. આમ રોજગારીની તકો હોવા છતાં, ઘણાબધા શિક્ષિતો બેરોજગાર રહે છે.

છેલ્લા કેટલાક વર્ષોથી, ભારતમાં ઉચ્ચ શિક્ષણ માટેની સંખ્યાબંધ નવી સંસ્થાઓની સ્થાપના થઈ છે, પરંતુ પરંપરાગત શૈક્ષણિક પદ્ધતિને કારણે, તેમાંથી નીકળતા વિદ્યાર્થીઓની ક્ષમતાઓ સમયની માંગને અનુરૂપ હોતી નથી. આપણી પરંપરાગત શૈક્ષણિક પદ્ધતિ મોટેભાગે પૅસિવ લર્નિંગ (એક તરફી અથવા નિષ્ક્રિય અભિગમવાળું શિક્ષણ) પર આધારિત છે. જેમાં શિક્ષણનો મુખ્ય ધ્યેય વિદ્યાર્થીઓને પાઠ્યપુસ્તકનું જ્ઞાન આપવા પર કેન્દ્રિત હોય છે, ના કે શિક્ષણમાં વિદ્યાર્થીઓની સક્રિય ભાગીદારી પર. આમ આ પદ્ધતિ વિદ્યાર્થીઓમાં વ્યુહાત્મક વિચારશૈલીને ભાગ્યે જ પ્રોત્સાહન આપે છે તથા વર્ગખંડમાં વિદ્યાર્થીઓ ખુબ જ ઓછા પ્રમાણમાં સક્રિય હોય છે. વિદ્યાર્થીઓ શીખવાની પ્રક્રિયામાં વધુ ભાગ લેવા પ્રેરિત થાય તે માટે હાલની શૈક્ષણિક પદ્ધતિમાં ઍક્ટિવ લર્નિંગ (સક્રિય શિક્ષણ)નો સમાવેશ કરવો ખુબ જ જરૂરી છે.

ઍક્ટિવ લર્નિંગ એટલે કે એવી કોઈપણ સૂચનાત્મક પદ્ધતિ કે જેમાં વિદ્યાર્થીઓ શીખવાની પ્રક્રિયામાં વધુ ભાગ લે. ઍક્ટિવ લર્નિંગમાં વિદ્યાર્થીઓ અર્થપૂર્ણ શૈક્ષણિક પ્રવૃત્તિઓ કરે છે અને તેઓ શું કરી રહ્યા છે તે વિશે પણ વિચારે છે. અભ્યાસક્રમ બહારના વાંચન, સંશોધન, અસાઇન્મન્ટ્સના લેખન, ગ્રુપ પ્રોજેક્ટ્સ વગેરેને અભ્યાસક્રમ સાથે જોડી દેવામાં આવે છે જેથી પરસ્પર ચર્ચાઓમાં વધારો થાય અને એ કારણે ક્લાસરૂમનું વાતાવરણ વધુ સક્રિય બને.

ઍક્ટિવ લર્નિંગની ઘણીબધી ટેકનીક્સ પ્રયોગાત્મક ધોરણે અમલમાં લેવામાં આવે છે, જેમકે-

૧) વિદ્યાર્થીઓ જે કંઈ શીખી રહ્યા હોય તેના વિષે તેમના મનમાં પ્રશ્નો ઉદ્ભવે તથા તેનો ઉકેલ શોધવા જાતે જ વિચાર કરે તે રીતે તેમની સાથે ચર્ચાવિચારણા કરવામાં આવે છે. આ ટેકનીક વિદ્યાર્થીઓને નવા વિચારો પેદા કરવા માટે પ્રેરિત કરે છે. જેના પરિણામ સ્વરૂપે તેમની વિચારશક્તિ મજબૂત બને છે.

૨) વિદ્યાર્થીઓને કોઈ મુદ્દાના વિશ્લેષણ માટે અલગ અલગ જુથમાં વિભાજીત કરવામાં આવે છે. ત્યારબાદ દરેક જૂથ એક પછી એક પોતાનું વિશ્લેષણ તથા તે વિશ્લેષણ પાછળની પોતાની વિચારધારા દરેક સમક્ષ રજુ કરે છે. આ ટેકનીકના પરિણામ સ્વરૂપે વિદ્યાર્થીઓમાં, એક જ મુદ્દાના વિશ્લેષણ માટે પણ લોકોના દ્રષ્ટિકોણ અલગ અલગ હોવાની સમજશક્તિ પેદા થાય છે તથા વિદ્યાર્થીઓને ટીમવર્કનું મહત્વ સમજાય છે.

૩) વિદ્યાર્થીઓને કોઈ એક વિષય પર દલીલ રજુ કરવા માટે મોકો આપવામાં આવે છે. જેમાં વિદ્યાર્થીઓ પોતાના મુદ્દાને મજબુત બનાવવા વિવિધ પ્રકારની માહિતી એકત્રિત કરે છે. તથા તેની બીજાઓ સમક્ષ વ્યુહાત્મક રીતે રજૂઆત કરે છે. આ ટેકનીકમાં વિદ્યાર્થીઓને માહિતીના સંશોધન તથા વાણીકૌશલ્યના વિકાસ માટે પ્રોત્સાહન મળે છે.

ઍક્ટિવ લર્નિંગમાં આ સિવાય પણ બીજી ઘણી બધી ટેકનીક્સ નો ઉપયોગ થાય છે.

છેલ્લા કેટલાક વર્ષોથી ઍક્ટિવ લર્નિંગને વેગ મળ્યો છે. દુનિયાભરમાં ઘણી શૈક્ષણિક સંસ્થાઓએ ઍક્ટિવ લર્નિંગને અમલમાં મૂક્યું છે અને તેનાથી વિદ્યાર્થીઓને ઘણા લાભ થયા છે. ભારતમાં પણ ઍક્ટિવ લર્નિંગને અમલમાં મુકવાથી ઘણા લાભ થઇ શકે છે અને ચોક્કસપણે વિદ્યાર્થીઓમાં કૌશલ્ય વિકસાવી શકાય છે. જે નજીકના ભવિષ્યમાં કુશળ શ્રમિકોની અછતને દુર કરશે અને શિક્ષિત બેરોજગારોની સંખ્યામાં ઘટાડો કરશે.

****

વધુમાં વાંચો: ફિનલેન્ડ વિશ્વનો પહેલો એવો દેશ બનશે જે સ્કૂલના તમામ વિષયો દૂર કરીને "લાક્ષણિક શિક્ષણ" રજૂ કરશે

Image Source: Calgary City News Blog

જમીનનું ખેડાણ સદીઓથી ખેતીવાડીના એક અભિન્ન અંગ તરીકે રહ્યું છે. જમીનનું ખેડાણ મુખ્યત્વે નિંદામણને દૂર કરવા તથા જમીનને વાવણી અને સિંચાઈ માટે તૈયાર કરવા માટે કરવામાં આવે છે. પરંતુ છેલ્લા કેટલાક દશકોથી ખેડાણ વગર પણ ખેતી કરવાની પદ્ધતિ પ્રચલિત થઇ રહી છે. સંશોધકો કહે છે કે જમીનના ખેડાણથી જમીન પર ઘણીબધી આડઅસરો થાય છે જેમકે, જમીનનું ધોવાણ થવું, જમીનમાં રહેલા ઉપયોગી કાર્બનિક પદાર્થોનુ ઘટવું, માટીમાં રહેલા સૂક્ષ્મજીવોનો નાશ થવો, અળસિયા તથા ઉપયોગી જીવજંતુઓ પર ખરાબ અસર થવી વગેરે. વધુ પડતું ખેડાણ જમીનને સંવેદનશીલ બનાવી દે છે અને જમીનના ઉપલા સ્તરને પણ નબળું બનાવી દે છે. આ બધા પ્રશ્નોનું નિવારણ “નો ટીલિંગ”(ખેડાણ રહિત) અથવા “મિનિમમ ટીલિંગ”(ઓછામાં ઓછું ખેડાણ) જેવી પદ્ધતિઓ દ્વારા લાવી શકાય છે.

આ પદ્ધતિમાં ખેતરમાં ઉગી નીકળતા નીંદામણ કે ઘાસને દુર કરવામાં આવતું નથી, અલબત્ત તેના પર ટ્રેક્ટર ફેરવીને તેને દાબી દેવામાં આવે છે. ત્યારબાદ ખેતરમાં જે પાક લેવાનો હોય, તેના બીજ છુટ્ટી રીતે ખેતરમાં ફેંકવામાં આવે છે અથવા બીજને માટીની નાની-નાની ગોળીઓમાં મેળવીને ખેતરમાં મુકવામાં આવે છે. વળી કેટલીક વાર ખેતરમાં ટ્રેક્ટર ફેરવતી વખતે જ બીજ નાખી દેવામાં આવે છે. જરૂર પડેતો બીજ નાખ્યા પછી ખેતરમાં ફરીથી એક વાર ટ્રેક્ટર ફેરવવામાં આવે છે જેથી બીજ જમીનમાં દબાઈ જાય.

જમીનને ન ખેડવાને કારણે તેમાં રહેલા અસંખ્ય ઉપયોગી જીવજંતુઓ સુરક્ષિત રહે છે, જે હાનિકારક જીવજંતુઓને દુર કરી પાકને ઉગવામાં મદદ કરે છે. આમ જંતુનાશક દવાઓની જરૂર પડતી નથી. તથા જમીનમાં રહેલા સૂક્ષ્મજીવો પાક માટે જરૂરી એવા પોષકતત્વો જાતે જ તૈયાર કરે છે જેથી ખાતરની પણ ઓછી જરૂર પડે છે. રાસાયણિક ખાતર અને જંતુનાશક દવાઓના ઉપયોગ વગર ઉત્પન્ન થયેલી આ પેદાવાર ઓર્ગેનિક હોઈ સ્વાસ્થ્ય માટે લાભદાયી હોય છે.

આ પદ્ધતિથી જમીનની સંરચના જળવાઈ રહે છે અને ભારે વરસાદ આવે તો પણ જમીનનું ધોવાણ થતું નથી. જમીનની સપાટી પર પથરાયેલા ઘાસ કે નિંદામણના અવશેષોને લીધે જમીનમાં રહેલા પાણીનું બાષ્પીભવન થતું નથી, અને આમ ભેજનું પ્રમાણ જળવાઈ રહે છે જેથી પાણીની જરૂર ઓછી પડે છે. આ પદ્ધતિથી કરેલી ખેતીમાં ઓછામાં ઓછી વસ્તુઓ તથા સાધનો વપરાતા હોવાથી ખર્ચ ખુબજ ઓછો આવે છે અને ખર્ચ ઓછો હોવાથી નફાનું ધોરણ પણ વધે છે. ભારતના મધ્યપ્રદેશ, પંજાબ અને બિહાર જેવા રાજ્યોમાં આ પદ્ધતિ પ્રચલિત બની રહી છે.

ઘણીવાર કેટલીક જગ્યાએ જમીન વધારે કઠણ હોવાથી, સીધેસીધા બીજ નાખીને વાવણી કરવી મુશ્કેલ બની જાય છે, આવી પરિસ્થિતીમાં જમીનમાં કાણા પાડીને તેમાં બીજ રોપવામાં આવે છે અને તે જમીનને પૂળા અથવા આગળના લીધેલા પાકના અવશેષો વડે ઢાંકી દેવામાં આવે છે. કેટલીક વાર આવી પરિસ્થિતિમાં “મિનિમમ ટીલિંગ”(ઓછામાંઓછું ખેડાણ)નો પણ ઉપયોગ કરવામાં આવે છે, જેમાં જમીનના ઉપલા સ્તરને થોડાક સેંટિમીટર સુધી ખેડવામાં આવે છે અને ત્યારબાદ વાવણી કરવામાં આવે છે. “નો ટીલીંગ” અને “મિનિમમ ટીલિંગ” પદ્ધતિ અમેરિકા, બ્રાઝીલ, ઓસ્ટ્રેલિયા, કેનેડા અને અર્જેન્ટીના જેવા દેશોમાં પ્રખ્યાત બની રહી છે. જોકે ત્યાં ક્રિંપર રોલર, નો-ટીલ ડ્રીલ તથા બીજા અન્ય મશીનોની મદદ થોડી વધુ લેવાય છે પરંતુ મુખ્ય વિચાર તો એકજ છે.

જાપાનના કૃષિ વૈજ્ઞાનિક માસાનોબુ ફૂકૂઓકાના પુસ્તક “વન સ્ટ્રો રિવોલ્યુશન” અનુસાર માણસોએ પ્રકૃતિને નજીકથી નિહાળવી જોઈએ અને ખેતીને પણ તે અનુસાર બદલતા રહેવું જોઈએ. વધુપડતા ખેડાણ, જંતુનાશક દવાઓ, રસાયણિક ખાતર વિગેરેના ઉપયોગથી દૂર રહેવું જોઈએ, તથા કુદરત ઉપર અંકુશ મેળવવાને બદલે કુદરતને ઓળખીને તેની પાસેથી પ્રેરણા લેવી જોઈએ.

Image Source: Integrated Pest and Crop Management, University of Wisconsin–Madison

અમેરિકા સાથે આગામી સમયમાં ન્યૂક્લિયર ડીલ કરવા જઈ રહેલ ઉત્તર કોરિયાએ એની ઉત્તરી પર્વતીય વિસ્તારમાં આવેલ પુંગેય-રી ન્યૂક્લિયર સાઈટ કે જ્યાં હાઇડ્રોજન બોમ્બ સહિત દેશના અત્યાર સુધીના બધા ન્યૂક્લિયર ટેસ્ટ થયા હતા, તેને વિદેશી મીડિયાની હાજરીમાં જમીનદોસ્ત કરી દીધી છે. લગભગ ત્રિસેક જેટલા વિદેશી પત્રકારોને આ માટે ખાસ આમંત્રણ આપવામાં આવ્યું હતું. આ એટલા માટે પણ મહત્વનું છે કે થોડાં દિવસો પહેલા અમેરિકાએ ઈરાન સાથે કરેલ ન્યૂક્લિયર ડીલ અમાન્ય કરતા જ ઉત્તર કોરિયાએ અમેરિકા સાથે ન્યૂક્લિયર ડીલ ન કરવાની ધમકી આપી હતી. આમ ન્યૂક્લિયર સાઇટ જમીનદોસ્ત કરવાના આ કાર્યને ઘણા લોકો બિરદાવી રહ્યા છે તો કેટલાક વિશ્લેષકો આને પ્રતિકાત્મક રાજકીય ખેલ કહીને તેના પર પ્રશ્નો પણ ઉઠાવી રહ્યા છે.

ઉલ્લેખનીય છે કે કોરિયા દ્વીપકલ્પ અત્યારે ઐતિહાસિક સમયમાંથી પસાર થઈ રહ્યો છે. અગાઉ આ વર્ષના એપ્રિલ મહિનામાં ઉત્તર અને દક્ષિણ કોરિયાના લીડર એકબીજાને મળ્યા હતા અને વર્ષો જુના શીત યુધ્ધનો અંત આણીને રાજનૈતિક સફળતા મેળવી હતી. આ સમયને વિશ્વશાંતિ માટે મહત્વનો માનવમાં આવે છે.

ઉત્તર કોરિયાના લીડરની આવતા મહિને અમેરિકાના રાષ્ટ્રપતિ સાથે મુલાકાત થવાની હતી અને આ મુલાકાત દરમિયાન અમેરિકા સાથે બહુચર્ચિત એવી ન્યૂક્લિયર ડીલ વિષે પણ ચર્ચા થવાની સંભાવના હતી પરંતુ અમેરિકન રાષ્ટ્રપતિ ડોનાલ્ડ ટ્રમ્પે ગુરુવારે ઉત્તર કોરિયાના રાષ્ટ્રપ્રમુખ કિમ જોંગ ઉન સાથેની હાઇ પ્રોફાઇલ મીટિંગ રદ કરી દીધી છે. આ બેઠક ૧૨ જૂને સિંગાપોરમાં યોજાવાની હતી.

હવે અમેરીકા સાથે ડીલ થાય છે કે નહીં એતો સમય જ બતાવશે પણ અત્યારે ઉત્તર કોરિયાના આ પગલાંને બધી જગ્યાએથી બિરદાવવામાં આવી રહ્યો છે.

એ નોંધવું જરૂરી છે કે ૨૦૦૮માં પણ ઉત્તર કોરિયાએ પોતાના ન્યૂક્લિયર કુલિંગ પ્લાન્ટને આજ રીતે વિદેશી પત્રકારોની હાજરીમાં તોડી દીધા હતા પણ અમેરિકા સાથે મંત્રણાઓનો યોગ્ય ઉકેલ ન આવતા તેમણે ફરીથી બીજો કુલિંગ પ્લાન્ટ બનાવી દીધો હતો. તો હવે અમેરિકા સાથેની ડીલ પર આખી દુનિયાની નજર મંડાયેલી રહેશે.

****

વધુમાં વાંચો: ઉત્તર અને દક્ષિણ કોરિયા વચ્ચેની ૬૮ વર્ષની દુશ્મનાવટનો સુખદ અંત

મેઘાલયાના ગરીબ વિસ્તારોમાંથી એક હોવા છતાં, રી ભોઈનો ઉમ્દેન ઇલાકો નૈતિક સેરિકલ્ચર (રેશમના કીડાનો ઉછેર) અને એરી રેશમ વણાટના કેન્દ્રબિંદુ તરીકે ઉભર્યો છે, જેનું કારણ છે પરંપરાગત કલાનો વ્યવસાય કરતી સ્ત્રીઓની દૃઢતા.

ભોઈની સ્ત્રીઓ પોતાના ઘરોમાં સેંકડો રેશમના કીડા રાખે છે. તેઓ તેમને દિવસ અને રાત દરમિયાન ખવડાવે છે અને પ્રેમથી તેમની સંભાળ પણ રાખે છે. તેઓ ખાતરી રાખે છે કે માખી, કરોળિયા અથવા વંદા જેવા કોઈ અન્ય જંતુઓ તેમને હેરાન ન કરે, તથા તે રૂમમાં યોગ્ય રીતે તાજી હવા મળી રહે તેનું પણ તેઓ ધ્યાન રાખે છે.

આ સ્ત્રીઓ છે ઉમ્દેનની, જે મેઘાલયાના રી ભોઈ જિલ્લાના નાના ગામડાઓનો સમૂહ છે. ખાસી હિલ્સના રી ભોઈ જિલ્લામાં રહેતા ભોઈ લોકો, ખાસી આદિજાતિનો એક ઉપ-સમુદાય છે. આ કીડાઓ સામાન્ય ઈયળો નથી હોતા, પણ પ્રખ્યાત “એરી રેશમકીડા” હોય છે જે વિશ્વમાં સૌથી વધુ માંગ ધરાવતી દોરી ઉત્પન્ન કરે છે. તે એક પ્રકારનું ઓર્ગેનિક રેશમ હોય છે જેને સ્થાનિક રીતે “એરી” અથવા “રિંદીયા” કહેવાય છે.

ઉમ્દેન ૭૭૦ ઘરો ધરાવતા ૧૭ ગામોમાં ફેલાયેલું છે, ઓર્ગેનિક રેશમ અને કપાસના કદરદાનો માટે વિશિષ્ટ સ્થળ બની ગયું છે. તે એક એવું કેન્દ્ર છે કે જે માત્ર ઓર્ગેનિક રેશમ માટે જ જાણીતું નથી, પરંતુ જીવન માટેના તેમના દ્રષ્ટિકોણ માટે પણ જાણીતું છે, જે કુદરતના ખોળામાં સ્થાપિત કરેલ જીવનશૈલીને પ્રોત્સાહન આપે છે.

પરંપરાગત જ્ઞાન

આ વિસ્તારમાં રેશમકીડાનો ઉછેર અને વણાટ એક પ્રાચીન ઇતિહાસ ધરાવે છે. રાજ્યના પાટનગર શિલ્લોંગથી આશરે ૬૫ કિ.મી. દૂર આવેલું ઉમ્દેન, મેઘાલયાના જ્ઞાનના ભંડારોમાનું એક ભંડાર છે. આ વિસ્તારના લોકો તેને તેમના પૂર્વજોનું પ્રાચીન જ્ઞાન હોવાનો દાવો કરે છે. માત્ર એ જ નહીં, અહીંની કુદરતી રંગાટી કલા પણ ઉચ્ચ મૂલ્ય ધરાવતા પરંપરાગત જ્ઞાનમાંથી એક છે, કે જેને આ લોકોએ સદીઓથી જીવંત રાખી છે.

સ્થાનિક લોકો કહે છે કે આ પ્રથા લગભગ મૃત્યુ પામી હતી. સસ્તા અને સહેલાઈથી મળતા આધુનિક કાપડે વર્ષો જૂના સ્થાનિક કપાસ ઉત્પાદિત સૂતરની જગ્યા લઈ લીધી હતી. ૮૦ના દાયકા સુધીમાં, મોટાભાગના ખેડૂતોએ કીડાનો ઉછેર અથવા કપાસ ઉગાડવાનું બંધ કરી દીધું હતું. અમુક લોકો તેને વળગી રહ્યા હતા, તેમના સિવાય બીજાઓ દ્વારા વણાટને છોડી દેવામાં આવ્યું હતું.

થ્રાન્ગ તિમુંગનો પરિવાર વણાટને વળગી રહેનારા અમુક પરિવારમાંથી છે. જ્યારે લગભગ બધાંએ છોડી દિધું હતું ત્યારે થ્રાન્ગ તિમુંગે આ કલામાં ઊંડો રસ લીધો હતો. તેમની માતા પાસેથી રેશમના કીડાનો ઉછેર, કપાસની ખેતી અને એરી અને કપાસમાંથી વણેલા કાપડની રંગાટીના રહસ્યો અને તેનો વેપાર શીખ્યા.

સ્થાનિક સરકારી વિભાગોના સહકારથી અને મેઘાલય ઇન્ડસ્ટ્રિયલ ડેવેલપમેન્ટ કોર્પોરેશન (MIDC) જેવી રાજ્યની નાણાકીય સંસ્થાઓ દ્વારા સેલ્ફ­–હેલ્પ ગ્રૂપ્સ (SHG)ને ફરજિયાતપણે મળતી કામયાબીથી પ્રેરાઈને, રાજ્યમાં અન્ય લોકોની જેમ તેમણે પણ પોતાના સાથીઓની વચ્ચે ઝુંબેશ ચલાવી. તિમુંગે એક સેલ્ફ­–હેલ્પ ગ્રૂપની સ્થાપના કરી, જેના દ્વારા પોતાના મિત્રો સાથે, કકૂન (રેશમના કીડાનો કોશેટો કે કોકડું)ના વાવેતર અને વણવાની પ્રથા ચાલુ રાખી.

પરંપરાગત સેરિકલ્ચરનું કેન્દ્ર બિંદુ

કોણે વિચાર્યું હતું કે આ સ્ત્રીઓની દૃઢતા આખરે કાપડમાં આટલો રસ પેદા કરશે અને ઉમ્દેનને દુનિયામાં પરંપરાગત સેરિકલ્ચરનું સૌથી સફળ કેન્દ્ર બિંદુ બનાવશે?

તેમણે જણાવ્યું કે, તેમને આ વિસ્તારના દરેક ઘરને કકૂનના વાવેતર, ઉછેર, રંગાઈ અને વણાટ અથવા આ પ્રવૃત્તિઓમાંથી કોઈ પણ એક સાથે જોડાયેલા જોઈ ખુશી થાય છે.

સમય જતાં, એસએચજીનો વિકાસ એક કોઓપરેટિવ સોસાયટીમાં થયો. આજે, તિમુંગ આ વિસ્તારની સૌથી સફળ કો-અૉપરેટિવ સોસાયટીમાંની એક છે. દિવાન હેન્ડલૂમ એરી કોટન ઇકો-ટૂરિઝમ મલ્ટિપર્પઝ એલાઈડ કો-અૉપરેટિવ સોસાયટી લિ. નામે, આ ૪૫ સ્ત્રીઓનો એક સંયુક્ત પ્રયાસ છે, કે જેઓ પોતાની જાતને ગરીબીના ચક્રમાંથી બહાર કાઢવાં માટે મક્કમ હતી.

પર્યટન ઉદ્યોગમાં શરૂઆત

કકૂનની ખેતી પર આધાર રાખવા સિવાય, તેમણે પોતાના ઓર્ગેનિક ઉદ્યોગની વિશિષ્ટતાનો ઉપયોગ કરી પર્યટન ઉદ્યોગમાં "ઓર્ગેનિક સિલ્ક ટૂર" અથવા "સિલ્ક વીવર્સ વિલેજ ટૂર" તરીકે પણ શરૂઆત કરી છે. તેના દ્વારા તેઓ ઘણાં સ્થાનિક, રાષ્ટ્રીય અને વિદેશી મુલાકાતીઓને, પોતાની કુદરત–આધારિત જીવનશૈલી તરફ ધ્યાન ખેંચી, આકર્ષી રહ્યા છે..

દિવાન સોસાયટી પાસે પોતાનો વર્કશૉપ છે જેમાં ૧૦ વણવાના સંચા છે જેમાંથી ચાર જૅકેટ સંચા છે. અગાઉ, તેઓ સૂતરને કાંતવા માટે પરંપરાગત રીતે હાથથી વપરાતા રેંટિયાની ત્રાકનો ઉપયોગ કરતા હતા, પરંતુ હવે તેઓ પગથી ચલાવી શકાય તેવા કાંતનારા યંત્રોનો ઉપયોગ કરે છે. આ યંત્રોને સિએન્દ નામની એક જર્મન કંપની, કે જે કાચા રેશમમાં રસ ધરાવતી હતી, દ્વારા દાન કરવામાં આવ્યાં હતાં.

જ્યારે તેમને ઝડપથી પૈસા જોઈતા હોય ત્યારે તેઓ કકૂન અને સૂતરને વેચે છે, અન્યથા પોતાની વસ્તુઓ જાતે જ તૈયાર કરે છે. તેઓ શાલ, સ્કાર્ફ, મફલર, ધારા (ખાસી સ્ત્રીઓનો પરંપરાગત પોશાક), વૉર–શેલા સ્ત્રીઓને પહેરવા માટે લુંગી,અને રેશમના લાંબા તાકા પણ બનાવે છે જેમાંથી શર્ટ, કુર્તા અને અન્ય આધુનિક પોશાક બનાવી શકાય છે.

નૈતિક રેશમ

તેઓ "જૈન રિંદીયા" બનાવવામાં પણ નિષ્ણાત છે, જે પુરુષો અને સ્ત્રીઓ માટે કાચા રેશમમાંથી વણેલી એક શાલ છે. જૈન રિંદીયા એકમાત્ર એવું રેશમ છે કે જે કીડાને માર્યા વિના કાઢવામાં આવે છે, અને તેથી તેને બજારમાં "નૈતિક રેશમ" અથવા "શાંતિમય રેશમ" કહેવામાં આવે છે.

તિમુંગે કહ્યું કે, “અમે ૯૦ના દશકથી ઘણા આગળ આવી ગયા છીએ, કે જ્યારે અમારી પાસે કાંઈ ન હતું સિવાય કે આ કલા માટેનો અમારો પ્રેમ, જેણે અમને આગળ વધાર્યા. હવે લોકો આવા ઓર્ગેનિક વણાટની ખાસિયતને જાણે છે અને અમે આમાંથી સ્થિર આવક કમાઈએ છીએ.”

“અગાઉ, તે બધું ઉપયોગી ન હતું, પરંતુ હવે તે ખેતી માટે એક મહત્તવપૂર્ણ પૂરક બની ગયું છે, કે જે અમારી મુખ્ય આજીવિકા છે. સ્ત્રીઓ મહિનાના આશરે રૂ. ૫,૦૦૦ કમાય છે. રી ભોઈ મેઘાલયાના સૌથી ગરીબ જિલ્લા તરીકે જાણીતો હતો, પણ હવે સેરિકલ્ચરના કારણે, અમે સૌથી વધુ આત્મનિર્ભર બનવા જઈ રહ્યા છીએ.”

"પ્લા ઉમ્દેન" તરીકે લોકપ્રિય એવા કપાસ ઉદ્યોગમાં અને હેન્ડબેગના સિવણમાં યુવાનો શામેલ છે. સ્વદેશી ડિઝાઇનથી સ્થાનિક રીતે વણાયેલા સામાન્ય સૂતરમાંથી બનાવવામાં આવતી આ બેગોની ઘણી માંગ છે.

“હવે અમારા યુવાન છોકરાઓ નિષ્ક્રિય નથી રહેતા, પરંતુ કમાવવાની ઇચ્છા ધરાવે છે. એક બેગની સિલાઈ કરવાથી તેમને રૂ ૧૫૦ મળે છે. એક દિવસમાં તેઓ ત્રણ અથવા ચાર બેગ બનાવી શકે છે,” તેટલી રકમ શહેરી વિસ્તારમાં એક દિવસના વેતન બરાબર હોવા વિષે ઇશારો કરતાં તિમુંગે કહ્યું.

કુદરતી રંગાટીકામ

સ્ત્રીઓ માત્ર એરીમાં જ સોદો નથી કરતી, પરંતુ બજારમાંથી કાચું કપાસ પણ ખરીદે છે. જેને તેઓ કાંતે છે અને ખૂબસૂરત રંગોથી રંગી તેને વણે છે. કુદરતી રંગાટીમાં પરંપરાગત પ્રાવીણ્યના કારણે, આ સમુદાયની કુદરતી રંગાટીના કેન્દ્ર તરીકે પસંદગી પણ કરવામાં આવી છે. તેમણે આધુનિક ટેકનોલોજી દ્વારા આ કલામાં સુધારો પણ કર્યો છે.

તિમુંગ અને તેના મિત્રો કહે છે કે તેઓએ છેલ્લા વર્ષોમાં બીજી ઘણીબધી તાલીમો લીધી છે. તાલીમથી તેઓ વધુ કુશળ બન્યા છે. ઉપરાંત, તેમને નિષ્ણાંતો દ્વારા પણ ઘણું શીખવા મળ્યું અને જ્ઞાનમાં વધારો કરવા રાજ્યની બહાર પણ તેઓ ગયા જ્યાંથી તેમને નવા નવા દ્રષ્ટિકોણ મળ્યા.

ઉદાહરણ તરીકે, તિમુંગને હૈદરાબાદમાં હસ્તકલા તાલીમમાં હાજરી આપવાની તક મળી હતી. તેમણે જાણ્યું કે તેમના ગામમાં તેમણે જે રંગકામ કર્યું છે તેમાં ઘણો સુધારો લાવી શકાય છે અને તેમના કાપડની વેચાણક્ષમતામાં પણ વધારો કરી શકાય છે. તેમણે તમામ જરૂરી સાધનો સાથેના રંગાટી શેડ માટે સરકારને દરખાસ્ત મૂકી છે જેનો જવાબ હજુ આવવાનો બાકી છે.

રાજ્ય તરફથી સહકાર

સેરિકલ્ચરને વિવિધ સરકારી વિભાગોમાંથી છેલ્લા કેટલાક વર્ષોમાં મોટા પાયે પ્રોત્સાહન મળ્યું છે, જેમણે આ ક્ષેત્ર માટે અસંખ્ય યોજનાઓ દ્વારા સહાય કરી છે. ૨૦૦૯માં, ઇન્ડિયન ઇન્સ્ટિટ્યૂટ ઓફ એન્ટરપ્રિન્યોરશિપ (IIE)એ યુનિયન મિનિસ્ટ્રી ઑફ માઇક્રો, સ્મોલ એન્ડ મિડિયમ એન્ટરપ્રાઇઝ (MSME)ના સમર્થન સાથે ઉમ્દેન એરી સિલ્ક ક્લસ્ટર શરૂ કર્યું હતું.

આ યોજના દ્વારા, કારીગરોના જુદા જુદા જૂથોને વર્કશૉપ પૂરું પાડવામાં આવ્યું હતું. વણાટકારોને વણાટ તથા તેમાં વૃદ્ધિ, એમ બંને તાલીમ આપવામાં આવી હતી, અને નાણાકીય વ્યવસ્થા પણ કરવામાં આવી હતી. ઉમ્દેન પહેલેથીજ એરી સંસ્કૃતિ માટેનું એક પરંપરાગત કેન્દ્ર રહ્યું હતું જેને કારણે તેને પસંદ કરવામાં આવ્યું હતું, અને તેનાથી ઘણો ફાયદો પણ થયો.

તિમુંગ અને દિવાન સમુદાયને ખુબજ ઉંચી માન્યતા પ્રાપ્ત થઈ છે. એક સરકારી વેબસાઈટ જણાવે છે, “આ કો-અૉપરેટિવ કુદરતી રંગોના ઉત્પાદન કરતી કલાના જ્ઞાનનો ભંડાર છે. પરંપરાગત રીતે ત્રણ રંગો સુધી મર્યાદિત, આ કો-અૉપરેટિવે અન્ય ૧૨ રંગો ઉત્પન્ન કરવાની રીતો શોધી છે.”

સ્થાનિક રીતે ઉપલબ્ધ કાચી સામગ્રીનો ઉપયોગ કરી, ઓર્ગેનિક સ્ત્રોતોમાંથીજ રંગો બનાવવામાં આવે છે. તેમના ઓર્ગેનિક રંગો અને પદ્ધતિઓને ભારતના હસ્તકલા પરિષદ દ્વારા માન્યતા પ્રાપ્ત થઈ છે. તે હવે ડિઝાઇન ભણતા વિદ્યાર્થીઓ માટે અભ્યાસ અને સંશોધનનું ક્ષેત્ર બની ગયું છે, અને વિદેશી મુલાકાતીઓ માટે રસ ધરાવતો એક મુદ્દો.

વધુ માહિતી અને તાલીમથી ૧૨ રંગોથી વધી ૨૩ જેટલા રંગોનો ઉપયોગ શક્ય બન્યો છે, અને તેમાં પેસ્ટલ રંગોનો પણ સમાવેશ થાય છે. આકર્ષક રંગોમાં એરી રેશમ વણાટમાંથી બનેલા સ્કાર્ફ, મફલર અને શાલ જ્યાં જાય છે ત્યાં દરેકને પ્રભાવિત કરે છે, અને તેની ઊંચી માંગ હોય છે.

Original article was published on Yourstory.com by Linda Chhakchhuak. All translation is a responsibility of Prasannprabhat.com

બ્રાઝીલના એમેઝોન જંગલમાં ૭ કરોડ ૩૦ લાખ વૃક્ષોના પુનઃવનીકરણના એક પ્રોજેક્ટનુ આયોજન કરવામાં આવી રહયું છે. જે ઇતિહાસનો સૌથી મોટો પુનઃવનીકરણનો પ્રોજેક્ટ છે.

એક અમેરિકન બિનનફાકારક પર્યાવરણીય સંગઠન, કન્ઝર્વેશન ઇન્ટરનેશનલ (સી.આઈ.), ઉષ્ણકટિબંધીય વિસ્તારમાં પુનઃવનીકરણની સૌથી મોટી યોજના દ્વારા ઈતિહાસ રચવા જઈ રહ્યું છે. આ સંગઠન બ્રાઝીલના એમઝોન જંગલમાં ૨૦૨૩ સુધીમાં ૭ કરોડ ૩૦ લાખ જેટલા વૃક્ષો પુનઃસ્થાપિત કરવાનું આયોજન કરી રહ્યું છે. આ પ્રોજેક્ટમાં આશરે ૭૪,૦૦૦ એકર જેટલા વિસ્તારમાં પુનઃવનીકરણ કરવામાં આવશે તે સાથે આ પ્રોજેક્ટ વિશ્વમાં પુનઃવનીકરણનો સૌથી મોટો પ્રોજેક્ટ કહેવાશે.

છેલ્લા ૪૦ વર્ષમાં અમેઝોન જંગલના અંદાજે ૨૦% જેટલા વૃક્ષોનો નાશ કરવામાં આવ્યો છે. વૈજ્ઞાનિકોનું માનવું છે કે આગામી કેટલાક દાયકાઓમાં વરસાદમાં ૨૦% જેટલો ઘટાડો થવાની શક્યતા છે જેની પર્યાવરણ પર વિપરીત અસરો થશે, જે એક ચિંતાદાયક મુદ્દો છે.

આ પ્રોજેક્ટમાં અન્ય સંસ્થાઓ જેમકે, બ્રાઝીલનું પર્યાવરણ મંત્રાલય, ગ્લોબલ એન્વાયરોનમેન્ટ ફેસિલિટી (જી.ઇ.એફ.), એમેઝોનીયા લાઇવ, બ્રાઝીલીયન બાયોડાયવર્સિટી ફંડ(ફનબાયો), રોક ઇન રિઓની પર્યાવરણીય શાખા અને વિશ્વ બેંક પણ જોડાયેલી છે

કન્ઝર્વેશન ઇન્ટરનેશનલના સી.ઈ.ઓ. એમ સંજયન કહે છે કે, “આ એક અદભુત અને સાહસથી ભરપૂર પ્રોજેક્ટ છે. આ પ્રોજેક્ટ એમેઝોન જંગલ તથા તેમાં રહેતા અઢી કરોડ રહેવાસીઓ, અસંખ્ય પ્રજાતિઓ અને પૃથ્વીના વાતાવરણ માટે ખુબજ ફાયદાકારક પુરવાર થશે.”

પુનઃવનીકરણ માટે “મુવુકા” પધ્ધતિનો ઉપયોગ કરવામાં આવશે. આ પધ્ધતિમાં ૨૦૦ જેટલા અલગ અલગ સ્થાનિક વનવૃક્ષો વાવવામાં આવશે જેના બીજ શીન્ગું સીડ નેટવર્ક ધ્વારા પુરા પાડવામાં આવશે. પરંપરાગત પદ્ધતિઓમાં જ્યાં ૧ હેક્ટરમાં ૧૬૦ જેટલા વૃક્ષો સમાય છે ત્યાં મુવુકા પધ્ધતિથી ૧ હેક્ટરમાં શરૂઆતમાં જ ૨૫૦૦ જેટલા વૃક્ષોનો સમાવેશ થશે જે આવતા દસ વર્ષમાં ૫૦૦૦ જેટલા થઇ જશે. આમ આ જંગલ પરંપરાગત પદ્ધતિઓ કરતા વધુ વૈવિધ્યપૂર્ણ, ગાઢ અને ઓછું ખર્ચાળ સાબિત થશે.

એમેઝોનનું જંગલ પૃથ્વી પરનું સૌથી વધુ જૈવવિવિધતા ધરાવતું જંગલ છે, જેમકે તાજેતર ના એક રીપોર્ટ અનુસાર આ જંગલમાં વર્ષ ૨૦૧૪ થી ૨૦૧૫ સુધીમાં જ ૪૦૦ જેટલી નવી પ્રજાતિઓની શોધ કરવામાં આવી હતી. પરંતુ સ્થાનિક લોકો ની તથા પ્રજાતિઓ ની સુરક્ષાની ચિંતા કાર્ય વગર લોકોએ કુદરતી ભંડારો, ખનીજો તથા કૃષિ વ્યવસાય માટે ૨૦% જંગલ નો નાશ કરી દીધો છે. આ કારણે જંગલમાંથી ઘણીબધી પ્રજાતિઓ હવે ઝડપથી અદ્રશ્ય થઇ રહી છે. આ પુનઃવનીકરણ દક્ષીણ એમેઝોનાસ, રોન્ડોનિયા, એકરે, પારા અને શીન્ગું વોટરશેડ જેવા અત્યંત આવશ્યક વિસ્તારોમાં કરવામાં આવશે.

Image Source: Conservation International

જયારે સતત નકારાત્મક સમાચાર સાંભળવાની અસર જોડી જેક્સનના જીવન પર પડી, ત્યારે ઉંડાણપૂર્વક તેમણે વિચાર્યું કે, સમાચારોમાં જે ખોટું થઇ રહ્યું હોય તેની પર ભાર શા માટે મુકવામાં આવે છે? પ્રચાર માધ્યમ(મીડિયા)થી થતી મનોવૈજ્ઞાનિક અસરો પર સાત વર્ષ સંશોધન કર્યા બાદ, જેક્સને બીજા લોકોને મદદરૂપ થવા તથા તેમને "જાગૃત સમાચાર ઉપભોક્તા" બનાવવા માટે "યુ આર વોટ યુ રીડ" (You Are What You Read) નામનું એક પુસ્તક લખ્યું.

સમાચારની અસર પર સંશોધનનું કારણ

સમાચારથી લોકો પર થતી અસરના સંશોધન પાછળનું કારણ જણાવતા જેક્સન કહે છે કે, “જયારે નકારાત્મક સમાચાર સાંભળવામાં આવતા ત્યારે મને એક ડર લાગતો અને એક સમયે હું ગભરાહટને લીધે સમાચાર બંધ પણ કરી દેતી. આમાં ધીરે ધીરે વધારો થવા લાગ્યો અને છેવટે મેં સમાચાર જોવાનું બંધ કરી દીધું. હું પોતાની જાતને એક તર્કસંગત વ્યક્તિ માનું છું અને વર્તમાન બાબતોની જાણકારી રાખવાનું મને ગમે છે, પરંતુ મને અહેસાસ થયો કે સમાચાર પ્રત્યેનો મારો અભિગમ તર્કસંગત રહ્યો ન હતો, અલબત્ત ધીરે ધીરે તે ભાવનાત્મક થવા લાગ્યો હતો. મારા માટે આ એક જબરદસ્ત સંવેદના હતી જેને હું સમજવા માંગતી હતી. તેથીજ મેં આપણી ઉપર થતી સમાચારની અસર પર સંશોધન કરવાનો નિર્ણય કર્યો.”

નકારાત્મક સમાચાર

સમાચારોની નકારાત્મક રજુઆતને કારણે વર્તમાન સમસ્યાઓને આપણે કાયમી અને ઉકેલી ન શકાય તેવી સમજવા લાગીએ છીએ પછી ભલેને તે સમસ્યા ક્ષણિક અને ઉકેલી શકાય તેવી હોય. સમાચારનો મુખ્ય ઉદ્દેશ એવી રીતે જાણકારી આપવાનો હોવો જોઈએ કે લોકો પોતાની જાત ને સશક્ત સમજે, પરંતુ સમાચાર એટલી નકારાત્મક રીતે રજુ કરવામાં આવે છે કે લોકો પોતાને અસમર્થ અથવા લાચાર સમજવા લાગે છે.

હકારાત્મક સમાચાર અને સશક્તિકરણ

જેમ વિશ્વાસ કરવા માટે જોવું જરૂરી હોય છે તેમ સમસ્યાના ઉકેલ માટે પણ હકારાત્મક રિપોર્ટિંગ જરૂરી હોય છે. તેનાથી આપણે એમ સમજવા લાગીએ છીએ કે સમસ્યાનો ઉકેલ લાવવામાં આપણું પણ યોગદાન મહત્વનું સાબિત થઇ શકે છે અને સમસ્યા પ્રત્યેનો આપણો અભિગમ આ રીતે બદલાઈ જાય છે. આમ, સમસ્યાના ઉકેલ પર આધારિત સમાચાર બતાવવાથી સમસ્યાનો અસરકારક ઉકેલ લાવી શકાય છે. સંશોધનમાં સાબિત થયું છે કે ઉકેલ આધારિત સમાચાર વાંચવાથી લોકોને સશક્તિકરણનો અહેસાસ થાય છે.

સમાચાર પ્રત્યે લોકોમાં જાગૃતતા લાવવાની જરૂર

લોકોમાં જાગૃતિ લાવવા વિષે જોડી જેક્સન કહે છે કે, “મને વિશ્વાસ છે કે વાંચકો પાસે સમાચારને બદલવાની તાકાત છે. કમાણી કરવા માટે, મોટેભાગે મીડિયા દ્વારા વધુમા વધુ લોકોને સાંકળી શકાય તેવી માહિતીનું નિર્માણ કરવામાં આવતું હોય છે. જો લોકોમાં સભાનતા આવે કે તે કયા પ્રકારની માહિતી મેળવી રહ્યા છે, તો લોકો જાતેજ એક શક્તિશાળી સંપાદકની ભૂમિકા ભજવી શકે છે. જો આપણી પાસે જાણકારી હોય કે આ માહિતી કેવી રીતે અને શા માટે તૈયાર કરવામાં આવી છે, તેની આપણી પર શું અસર થશે અને તેના વિષે આપણે શું કરી શકીએ છીએ, તો આપણે નિઃશંકપણે જાગૃત વાંચકો બની શકીએ છીએ. આ પુસ્તક દ્વારા મારો આશય છે કે લોકો પોતાની જાતે આ નકારાત્મક સમાચારોનો સામનો કરતા થાય અને પોતાનું માનસિક સ્વાસ્થ્ય સુધારે. મને ખરેખર વિશ્વાસ છે કે આપણે ભેગા મળીને આ ઉદ્યોગને સારી દિશામાં લઈ જઈ શકીશું.”

નવો અભિગમ

જેક્સન આગળ કહે છે કે, “જ્યારથી મારામાં સમાચાર પ્રત્યે સભાનતા આવી છે, ત્યારથી વિશ્વ પ્રત્યેનો મારો અભિગમ બદલાઈ ગયો છે. આપણી આસપાસની સમસ્યાઓનો ઉકેલ લાવી રહેલી ઘણીબધી વસ્તુઓથી હું પ્રોત્સાહિત થઇ છું. જેને લીધે હું સમાચારથી તો જોડાયેલી છું જ પરંતુ મહત્વપૂર્ણ રીતે હું સમાજથી તથા મારી ક્ષમતાથી પણ જોડાયેલી હોવાનો અનુભવ કરું છું.”

આપણે વિશ્વમાં થઇ રહેલી વર્તમાન ઘટનાઓની જાણકારી રાખવા માંગતા હોઈએ છીએ. પરંતુ એક પ્રશ્ન પોતાની જાતને પૂછવો અનિવાર્ય બની જાય છે કે, એવી કઈ વાતો છે કે જે આપણે નથી સાંભળી રહ્યા? કેમકે આપણા સુધી પહોંચતી માહિતી જ વિશ્વ પ્રત્યેના આપણા અભિગમને આકાર આપે છે. વર્તમાન મુદ્દાઓ તથા સમસ્યાઓની જાણકારી રાખવી ખુબજ જરૂરી છે, પરંતુ એ પણ જોવાની ખાસ જરૂર છે કે તેમને કઈ રીતે વ્યક્ત કરવામાં આવે છે અને આમ, બધુ આપણી સમજ પર જ નિર્ભર કરે છે.

Original interview was published on Positive.News by Danielle Batist

ઇમેજ સોર્સ: New York Times

બુન્દેલખંડના દુષ્કાળગ્રસ્ત બાંદા જીલ્લામાં આવેલા બડોખર ગામમાં રહેતા એક ખેડૂત પ્રેમસિંહના હર્યાભર્યા ખેતરોને જોઇને જયારે ખબર પડે કે આ કોઈ બેંકમાંથી લોન લીધા વગર તથા રાસાયણિક ખાતર વાપર્યા વગર જ ખેતી કરવામાં આવેલી છે તો ઘડીકવાર ચોક્કસપણે આશ્ચર્ય થશે. પરંતુ આ હકીકત છે. પ્રેમસિંહ સંપૂર્ણ રીતે ઓર્ગેનિક કંપોસ્ટ તથા પ્રાકૃતિક ખાતર પર નિર્ભર છે, અને ખેતી જ એકમાત્ર તેમનું આજીવિકાનું સાધન છે. તેમની પાસે ૩૨ વીઘા જમીન છે.

બુન્દેલખંડનો વિસ્તાર મધ્યપ્રદેશ તથા ઉત્તરપ્રદેશ એમ બે રાજ્યમાં વિભાજીત છે. બંને પ્રદેશોમાં ખેડૂતોની હાલત દયનીય છે જ્યાં મોટાભાગના ખેડૂતો કરજમાં ફસાયેલા હોય છે અને ઘણા ખેડૂતો કરજ ન ભરી શકવાને કારણે આત્મહત્યા કરી લેતા હોય છે. બેરોજગારી એટલી બધી છે કે ઘણા પરિવારોએ આજીવિકાની શોધમાં પોતાના ઘર પણ છોડી દીધા છે. પ્રેમસિંહનો જન્મ એક ખેડૂત પરિવારમાં થયો હતો. એમનું બાળપણ ખેતરોમાં જ વીત્યું હતું. ઇલાહાબાદ યુનિવર્સિટીથી ફિલોસોફીમાં એમએ કરી, મહાત્મા ગાંધી ચિત્રકૂટ ગ્રામોદય વિશ્વવિદ્યાલયથી રૂરલ ડેવલપમેન્ટમાં મેનેજમેન્ટનો અભ્યાસ કરીને ૧૯૮૭માં ઘરે પાછા ફરી ખેતી કરવાનું શરુ કર્યું હતું.

પ્રેમસિંહ આજે ગર્વથી કહે છે કે, “હું પણ ફસલો અને બેંકોના કરજના ચક્કરમાં ફસાઈ ગયો હતો. મોસમનો કોઈ ભરોસો ન રહેવાના કારણે બેંકો પાસેથી કરજ લેવાનો જ એકમાત્ર વિકલ્પ રહેતો હતો. પછી મને આપણા પૂર્વજો વિષે વિચાર આવ્યો કે તે વખતે ન તો કોઈ બેંકો હતી કે ન રાસાયણિક ખાતર હતું, પરંતુ તે છતાય તે લોકો ખેતી કરતા હતા અને પોતાનું ગુજરાન ચલાવતા હતા. આ એક મુશ્કિલ કામ હતું એટલે શરૂઆતમાં કોઈએ મારા પર ભરોસો ન કર્યો, પરંતુ આજે મારા પર કોઈ જ બેંક નું કરજ નથી અને હું એક પ્રગતિશીલ ખેડૂત છું.”

પ્રેમસિંહ કહે છે કે, “બીજા ખેડૂતોની જેમ મેં પણ ટ્રેક્ટર, યુરિયા, કીટનાશક દવાઓ તથા રાસાયણિક ખાતરની મદદથી ખેતી શરુ કરી હતી. અમને કહેવામાં આવતું કે આપણે એનો જેટલો વધુ ઉપયોગ કરીશું તેટલું વધુ ઉત્પાદન થશે. અને વધુ ઉત્પાદનથી કમાણી પણ વધારે કરી શકીશું.” પરંતુ દુષ્કાળ અને ખરાબ મોસમને કારણે તેઓ કરજમાં ડૂબી ગયા અને બેંકોના કરજની ભરપાઈમાં કમાણીનો ઘણોખરો હિસ્સો જતો રહેતો હતો. વર્ષે ૨.૧૫ લાખ ની કમાણી થતી ત્યાંતો એનો ૮૦ ટકા હિસ્સો બેંકમાં જતો રહેતો હતો અને વધેલા ૨૫ થી ૩૦ હજારમાં પરિવારનું ભરણપોષણ કરવું અત્યંત કઠીન બની જતું હતું.

ટ્રેક્ટર ખરીદવા માટે પ્રેમસિંહે પોતાની માતાના ઘરેણા ગીરવે મુક્યા હતા. પરંતુ વધતા જતા વ્યાજદર અને ઘટતી જતી કમાણીના કારણે તેમને નુકશાન વેઠવું પડ્યું અને પોતાની માતાના ઘરેણા પાછા ક્યારેય લાવી શક્યા નહિ. પ્રેમસિંહ કહે છે કે બેંકમાંથી લીધેલું કરજ ખેડૂત માટે સૌથી મોટી મુશ્કેલી ઉભી કરે છે. અને આના સિવાય કીટનાશક દવાઓ અને રાસાયણિક ખાતરોના સતત ઉપયોગથી જમીનની ગુણવત્તા ખુબ ઓછી થઇ જાય છે અને છેવટે ઉપજ પણ ઘટવા લાગે છે. ૧૯૮૯માં પ્રેમસિંહે આ બધી મુશ્કેલીઓથી થાકીને પોતાના પિતાથી પરવાનગી લઈ જમીનના એક નાનકડા હિસ્સામાં ટકાઉ અને પરંપરાગત ખેતીના પ્રયોગો શરુ કર્યા.

ખેતરનો એક ભાગ કે જ્યાં પશુ રાખવામાં આવે છે

આવર્તનશીલ ખેતી:

પ્રેમસિંહે પોતાની જમીનને ત્રણ સરખા ભાગોમાં વહેંચી દીધી છે. જમીનના પહેલા ભાગમાં તેઓ ફળોની તથા ટીમ્બરની ખેતી કરે છે, બીજા ભાગમાં તેઓ પશુપાલન કરે છે અને ત્રીજા ભાગમાં જૈવિક ખાતરની મદદથી આબોહવાને અનુરૂપ ખેતી કરે છે જેમકે શાકભાજી, દાળ, અનાજ, તેલીબીયાં વગેરેની ખેતી. આ પ્રકારની ખેતીને તેઓ આવર્તનશીલ ખેતી કહે છે. તેઓ કહે છે કે, “હું બજાર માટે ખેતી કરતો નથી. હું પોતાના ઘર માટે ખેતી કરું છું. પોતાના ઘરની જરૂરિયાતો પૂરી થઇ ગયા પછી જે બચે છે એને સીધે સીધું બજારમાં વેચવાની જગ્યાએ હું એની પ્રોડક્ટ બનાવી ને વેચું છું, જેમકે ઘઉંમાંથી આટો બનાવીને અથવા ચણામાંથી દાળ કે બેસન બનાવીને. ત્યારબાદ આ પ્રોડક્ટને દિલ્હી જેવા શહેરોમાં ઉંચી કિંમતે વેચી શકાય છે.”

મરચાને બજારમાં સીધે સીધા વેચવા કરતા પ્રેમસિંહ તેનું અથાણું બનાવીને વેચે છે

પ્રેમસિંહ કહે છે કે, “આ રીતે ખેતી કરવાથી ખેડૂત ઘણીબધી રીતે કમાણી કરી શકે છે. જાનવરોથી મળતા દૂધને એ બજારમાં વેચી શકે છે અથવા તેનું પનીર કે ઘી બનાવીને પણ સારા ભાવે વેચી શકે છે. જાનવરોના મળ-મૂત્રથી કંપોસ્ટ ખાતર તૈયાર કરી શકાય છે. જૈવિક ખાતરથી ખેતી કરીને જમીનની ગુણવત્તા જળવાઈ રહે છે અને ખેતરોને કોઈ નુકશાન પણ થતું નથી.”

ખેતીના તેમના આ નમૂનાને તેમના ગામના લોકોએ પણ અપનાવી લીધો છે. અને છેલ્લા ૨૫ વર્ષોથી પ્રેમસિંહે આવર્તનશીલ ખેતી ધ્વારા ખુબ જ લાભો મેળવ્યા છે. આજે પ્રેમસિંહ કરજથી સંપૂર્ણ રીતે મુક્ત છે અને ખુબ જ સારી કમાણી કરી રહ્યા છે, એમના કેહવા પ્રમાણે તેઓ સાલભરમાં અંદાજે ૨૫ લાખ ની કમાણી કરે છે. અને છેલ્લા બે દસકથી પોતાનું જીવન ખુશહાલીમાં વ્યતીત કરી રહ્યા છે. આમ, આવર્તનશીલ ખેતીથી પર્યાવરણ સંતુલિત થાય છે તથા ખેડૂત સ્વાવલંબી અને સમૃદ્ધ બને છે.

This story was originally published in Yourstory.com.